12 November 2006
Τα Όργανα της Ορχήστρας
..Η συμφωνική ορχήστρα
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Τα μουσικά όργανα δεν είναι απλώς τεχνικά συστήματα και διατάξεις για τη δημιουργία ήχου. Πολύ περισσότερο, τα μουσικά όργανα είναι αναντικατάστατα μέσα για μαγεία και λατρεία, για τέχνη και ψυχαγωγία, για παιδεία και επικοινωνία. Είναι φορείς αξιών και πολιτιστικών μηνυμάτων, είναι μάρτυρες της τεχνικής και της πολιτισμικής προόδου. Η εφαρμογή αυτή καλύπτει λοιπόν ένα θέμα με μεγάλη εκπαιδευτική και ψυχαγωγική σημασία που αντιμετωπίζεται εδώ με χρήση πολυμέσων στο περιβάλλον του Internet και αποβλέπει στην παρουσίαση των οργάνων της ορχήστρας, με τα τεχνικά και ιστορικά τους στοιχεία, με ήχους και μελωδικά αποσπάσματα, με εικόνες και σκηνές βίντεο.
Η δημιουργία μιας εκπαιδευτικής εφαρμογής με αντικείμενο τα μουσικά όργανα, πέρα από γνώσεις των πολυμέσων και της εισαγωγής εκπαιδευτικού υλικού στο Internet, απαιτεί κυρίως σημαντικές γνώσεις μουσικής θεωρίας και ιστορίας της μουσικής, αλλά και ιστορίας του πολιτισμού και των τεχνολογικών εξελίξεων. Γι' αυτό, αυτή η εφαρμογή δεν φιλοδοξεί να παρουσιάσει όλα τα μουσικά όργανα όλων των πολιτισμών παρά μόνο ένα περιορισμένο αλλά πολύ σημαντικό μέρος τους: Εκείνα τα όργανα που προορίζονται για τη συμφωνική ορχήστρα — ένα μουσικό σύνολο που διαμορφώθηκε στη Δυτική Ευρώπη από την Αναγέννηση και εντεύθεν και αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα του σύγχρονου πολιτισμού.
Πρέπει να τονιστεί ότι η παρούσα εφαρμογή δεν αποτελεί ένα ευρετήριο μουσικών οργάνων, αλλά, όπως ήδη προαναφέρθηκε, ένα ενημερωτικό βοήθημα, με το οποίο ο χρήστης παίρνει πληροφορίες για την κλασική ορχήστρα, τα όργανα που την απαρτίζουν, για σημαντικά τεχνικά και άλλα χαρακτηριστικά τους, αλλά επίσης ακούει διάφορα μουσικά αποσπάσματα, στα οποία αυτά τα όργανα δεσπόζουν με τον ήχο τους. Επίσης, αυτή η εφαρμογή δεν έχει ως σκοπό να παρουσιάσει όλους τους συνθέτες και τις καλύτερες συνθέσεις τους. Μοναδικό κριτήριο για την επιλογή ενός έργου ήταν να γίνεται (κατά την κρίση των δημιουργών της εφαρμογής) με σαφήνεια αντιληπτός ο ήχος και ο ρόλος ενός μουσικού οργάνου.
Το πιάνο (pianoforte) δεν περιγράφεται εδώ, αφενός για λόγους οικονομίας (θα απαιτούσε από μόνο του μία ιδιαίτερη εφαρμογή), αφετέρου για πραγματικούς λόγους: Το πολύ σημαντικό αυτό όργανο δεν αποτελεί μία ιδιαίτερη φωνή στο συνολικό ήχο της ορχήστρας αλλά συμμετέχει σε αντιπαράθεση ήχων, στα κοντσέρτα ως σόλο όργανο και στη μουσική δωματίου ως ένα από τα σόλο όργανα.
Για να εκτελεστεί αυτή η εφαρμογή χωρίς δυσκολία, πρέπει να έχει ο υπολογιστής σας να έχει συνεχώς σύνδεση στο Internet με ικανοποιητική ταχύτητα (adsl) και να είναι σε λειτουργία το σύστημα αναπαραγωγής ήχου. Επίσης σημαντικό είναι να σημειωθεί ότι τα μουσικά αποσπάσματα που περιέχονται σ' αυτή την εφαρμογή έχουν ποιότητα πλησίον αυτής ενός CD. Για να γίνουν όμως επαρκώς αντιληπτοί αυτοί οι ήχοι, τόσο στις πολύ χαμηλές συχνότητες που παράγουν το κοντραμπάσο, το μπάσο κλαρινέτο, το κόντρα φαγκότο, η τούμπα κλπ., όσο και στις πολύ υψηλές που προέρχονται από τα βιολιά, τα φλάουτα, τις τρομπέτες, τα κύμβαλα κλπ., πρέπει ο χρήστης να διαθέτει καλής ποιότητας ηχεία. Αν δεν συμβαίνει αυτό, είναι προτιμότερο να χρησιμοποιήσει καλά ακουστικά. Διαφορετικά θα διαπιστώσει ότι σε μερικές περιπτώσεις δεν ακούγεται καν π.χ. το τύμπανο, το κοντραμπάσο, τα κύμβαλα κλπ. που συμμετέχουν σε ένα μουσικό κομμάτι. Είναι γνωστό ότι ηχεία μειωμένης ποιότητας έχουν περιορισμένο φάσμα διελεύσεως σημάτων και αποκόπτουν τις χαμηλότερες και υψηλότερες συχνότητες.
Σημειώνουμε ακόμα ότι, όποια ταχύτητα διακινήσεως δεδομένων και ποιότητα ήχου κι αν επιτευχθεί μέσω του Internet, τίποτα δεν είναι δυνατόν να υποκαταστήσει την ατμόσφαιρα που δημιουργείται κατά τη "ζωντανή" εκτέλεση των μουσικών έργων στην αίθουσα συναυλιών.
Η δημιουργία μιας εκπαιδευτικής εφαρμογής με αντικείμενο τα μουσικά όργανα, πέρα από γνώσεις των πολυμέσων και της εισαγωγής εκπαιδευτικού υλικού στο Internet, απαιτεί κυρίως σημαντικές γνώσεις μουσικής θεωρίας και ιστορίας της μουσικής, αλλά και ιστορίας του πολιτισμού και των τεχνολογικών εξελίξεων. Γι' αυτό, αυτή η εφαρμογή δεν φιλοδοξεί να παρουσιάσει όλα τα μουσικά όργανα όλων των πολιτισμών παρά μόνο ένα περιορισμένο αλλά πολύ σημαντικό μέρος τους: Εκείνα τα όργανα που προορίζονται για τη συμφωνική ορχήστρα — ένα μουσικό σύνολο που διαμορφώθηκε στη Δυτική Ευρώπη από την Αναγέννηση και εντεύθεν και αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα του σύγχρονου πολιτισμού.
Πρέπει να τονιστεί ότι η παρούσα εφαρμογή δεν αποτελεί ένα ευρετήριο μουσικών οργάνων, αλλά, όπως ήδη προαναφέρθηκε, ένα ενημερωτικό βοήθημα, με το οποίο ο χρήστης παίρνει πληροφορίες για την κλασική ορχήστρα, τα όργανα που την απαρτίζουν, για σημαντικά τεχνικά και άλλα χαρακτηριστικά τους, αλλά επίσης ακούει διάφορα μουσικά αποσπάσματα, στα οποία αυτά τα όργανα δεσπόζουν με τον ήχο τους. Επίσης, αυτή η εφαρμογή δεν έχει ως σκοπό να παρουσιάσει όλους τους συνθέτες και τις καλύτερες συνθέσεις τους. Μοναδικό κριτήριο για την επιλογή ενός έργου ήταν να γίνεται (κατά την κρίση των δημιουργών της εφαρμογής) με σαφήνεια αντιληπτός ο ήχος και ο ρόλος ενός μουσικού οργάνου.
Το πιάνο (pianoforte) δεν περιγράφεται εδώ, αφενός για λόγους οικονομίας (θα απαιτούσε από μόνο του μία ιδιαίτερη εφαρμογή), αφετέρου για πραγματικούς λόγους: Το πολύ σημαντικό αυτό όργανο δεν αποτελεί μία ιδιαίτερη φωνή στο συνολικό ήχο της ορχήστρας αλλά συμμετέχει σε αντιπαράθεση ήχων, στα κοντσέρτα ως σόλο όργανο και στη μουσική δωματίου ως ένα από τα σόλο όργανα.
Για να εκτελεστεί αυτή η εφαρμογή χωρίς δυσκολία, πρέπει να έχει ο υπολογιστής σας να έχει συνεχώς σύνδεση στο Internet με ικανοποιητική ταχύτητα (adsl) και να είναι σε λειτουργία το σύστημα αναπαραγωγής ήχου. Επίσης σημαντικό είναι να σημειωθεί ότι τα μουσικά αποσπάσματα που περιέχονται σ' αυτή την εφαρμογή έχουν ποιότητα πλησίον αυτής ενός CD. Για να γίνουν όμως επαρκώς αντιληπτοί αυτοί οι ήχοι, τόσο στις πολύ χαμηλές συχνότητες που παράγουν το κοντραμπάσο, το μπάσο κλαρινέτο, το κόντρα φαγκότο, η τούμπα κλπ., όσο και στις πολύ υψηλές που προέρχονται από τα βιολιά, τα φλάουτα, τις τρομπέτες, τα κύμβαλα κλπ., πρέπει ο χρήστης να διαθέτει καλής ποιότητας ηχεία. Αν δεν συμβαίνει αυτό, είναι προτιμότερο να χρησιμοποιήσει καλά ακουστικά. Διαφορετικά θα διαπιστώσει ότι σε μερικές περιπτώσεις δεν ακούγεται καν π.χ. το τύμπανο, το κοντραμπάσο, τα κύμβαλα κλπ. που συμμετέχουν σε ένα μουσικό κομμάτι. Είναι γνωστό ότι ηχεία μειωμένης ποιότητας έχουν περιορισμένο φάσμα διελεύσεως σημάτων και αποκόπτουν τις χαμηλότερες και υψηλότερες συχνότητες.
Σημειώνουμε ακόμα ότι, όποια ταχύτητα διακινήσεως δεδομένων και ποιότητα ήχου κι αν επιτευχθεί μέσω του Internet, τίποτα δεν είναι δυνατόν να υποκαταστήσει την ατμόσφαιρα που δημιουργείται κατά τη "ζωντανή" εκτέλεση των μουσικών έργων στην αίθουσα συναυλιών.
Στ. Φραγκόπουλος
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ορχήστρα ονομαζόταν στην προκλασική Ελλάδα ο χώρος μπροστά στο ναό του Διονύσου, στον οποίο έπαιρνε θέση ο χορός. Στην κλασική ελληνική εποχή χαρακτηριζόταν με τον ίδιο όρο, ορχήστρα, ο χώρος στο θέατρο μεταξύ της σκηνής και της πλατείας (θέσεις θεατών). Σ' αυτό το χώρο έπαιρναν θέση οι χειριστές των μουσικών οργάνων.
Κατά το 17ο και 18ο αιώνα, ο χώρος του θεάτρου μεταξύ της σκηνής και της πλατείας ονομαζόταν επίσης ορχήστρα, ταυτόχρονα όμως ονομαζόταν έτσι και το σύνολο των μουσικών που έπαιζαν τα όργανα. Έκτοτε χαρακτηρίζεται στην ευρωπαϊκή μουσική με τη λέξη ορχήστρα το σύνολο των μουσικών και των οργάνων που αυτοί χειρίζονται και οι οποίοι κατά κανόνα καθοδηγούνται από ένα διευθυντή (μαέστρο).
Η ορχήστρα άρχισε να αποκτάει σημασία ήδη κατά το 16ο αιώνα, με την ανάπτυξη της οργανικής μουσικής. Ως πρώτη ορχήστρα στην ιστορία με ενιαία πειθαρχία θεωρείται εκείνη του Λουλύ (Lully, Lully) στο Παρίσι με 24 βιολιά (Violons de roi), 2 όμποε και 1 φαγκότο (
). Η ορχήστρα με τη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα, η ονομαζόμενη συμφωνική ορχήστρα, άρχισε να διαμορφώνεται στις αρχές της κλασικής εποχής, στα μέσα του 18ου αιώνα στη σχολή του Mannheim και δικαίωσε τη μορφή της σε σημαντικό βαθμό με τα έργα των Χάυντν (Haydn, ) και Μότσαρτ (Mozart, ). Κύριο χαρακτηριστικό της ήταν η τετραφωνία των εγχόρδων και η διπλή κάλυψη των πνευστών.
Η συνηθέστερη συγκρότηση της κλασικής ορχήστρας ήταν:
Η ορχήστρα άρχισε να αποκτάει σημασία ήδη κατά το 16ο αιώνα, με την ανάπτυξη της οργανικής μουσικής. Ως πρώτη ορχήστρα στην ιστορία με ενιαία πειθαρχία θεωρείται εκείνη του Λουλύ (Lully, Lully) στο Παρίσι με 24 βιολιά (Violons de roi), 2 όμποε και 1 φαγκότο (
). Η ορχήστρα με τη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα, η ονομαζόμενη συμφωνική ορχήστρα, άρχισε να διαμορφώνεται στις αρχές της κλασικής εποχής, στα μέσα του 18ου αιώνα στη σχολή του Mannheim και δικαίωσε τη μορφή της σε σημαντικό βαθμό με τα έργα των Χάυντν (Haydn, ) και Μότσαρτ (Mozart, ). Κύριο χαρακτηριστικό της ήταν η τετραφωνία των εγχόρδων και η διπλή κάλυψη των πνευστών. Η συνηθέστερη συγκρότηση της κλασικής ορχήστρας ήταν:
- Πρώτα και δεύτερα βιολιά,
- βιόλες,
- βιολοντσέλα και κοντραμπάσα,
- από 2 φλάουτα, όμποε, κλαρινέτα, φαγκότα και κόρνα.
Ο Μπετόβεν χρησιμοποιεί επιπλέον πολλαπλά ξύλινα και χάλκινα πνευστά, αλλά και διάφορα πρωτότυπα κρουστά, από την 3η συμφωνία () και μετά. Έτσι, ενώ μία κλασική ορχήστρα απαρτιζόταν αρχικά από 20-40 όργανα, τα οποία επαρκούσαν για την κάλυψη των αναγκών ψυχαγωγίας των μελών της εξουσίας, ευγενών και ανώτερων κληρικών, αλλά παράλληλα και των φιλόμουσων της εποχής, σταδιακά, με τη δημιουργία και κατάλληλων χώρων για συναυλίες, ενισχύθηκε η συγκρότηση των ορχηστρών, κυρίως με πολλαπλασιασμό των πνευστών οργάνων, αλλά και με την εισαγωγή νέων. O Βάγκνερ (Wagner, ) χρησιμοποίησε το 1874 συμπληρωματικά, εκτός των συνήθων οργάνων, μία σειρά από καινούργια χάλκινα πνευστά και άρπες. Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα συγκροτήθηκαν ορχήστρες για εκτέλεση συμφωνικών έργων ακόμα και με περισσότερα από 100 όργανα και πολλούς χορωδούς, π.χ. σε έργα του Μάλερ (Mahler, ).
) και μετά. Έτσι, ενώ μία κλασική ορχήστρα απαρτιζόταν αρχικά από 20-40 όργανα, τα οποία επαρκούσαν για την κάλυψη των αναγκών ψυχαγωγίας των μελών της εξουσίας, ευγενών και ανώτερων κληρικών, αλλά παράλληλα και των φιλόμουσων της εποχής, σταδιακά, με τη δημιουργία και κατάλληλων χώρων για συναυλίες, ενισχύθηκε η συγκρότηση των ορχηστρών, κυρίως με πολλαπλασιασμό των πνευστών οργάνων, αλλά και με την εισαγωγή νέων. O Βάγκνερ (Wagner, ) χρησιμοποίησε το 1874 συμπληρωματικά, εκτός των συνήθων οργάνων, μία σειρά από καινούργια χάλκινα πνευστά και άρπες. Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα συγκροτήθηκαν ορχήστρες για εκτέλεση συμφωνικών έργων ακόμα και με περισσότερα από 100 όργανα και πολλούς χορωδούς, π.χ. σε έργα του Μάλερ (Mahler, ).
(συνεχίζεται)(Στέλιος Φραγκόπουλος, Stelios Frangopoulos)
