Πρόκειται για μεμβρανόφωνο με συγκεκριμένο ύψος ήχου που αποτελεί το σημαντικότερο κρουστό όργανο της συμφωνικής ορχήστρας. Κατασκευαστικά αποτελείται από ένα ημισφαιρικό ή παραβολοειδές χάλκινο ηχείο, πάνω στο οποίο τεντώνεται μία μεμβράνη από δέρμα ή συνθετικό υλικό. Οι πλαστικές μεμβράνες πλεονεκτούν, επειδή δεν επηρεάζονται από αλλαγές της θερμοκρασίας, υστερούν όμως σε ηχητική απόδοση. Στη μέση του χάλκινου ηχείου υπάρχει οπή, με διάμετρο περί τα 3 cm, για εξισορρόπηση των πιέσεων και μείωση των ηχητικών αποσβέσεων.

Για ακρίβεια και εξοικονόμηση χρόνου κατά το χόρδισμα του τυμπάνου, αλλά και για ταχεία μεταβολή της τονικότητας, έχουν χρησιμοποιηθεί από το 19ο αιώνα διάφορες μέθοδοι μηχανικής επεμβάσεως στα σημεία στηρίξεως της μεμβράνης (μηχανικό τύμπανο). Ο τύπος που κυρίως χρησιμοποιείται σήμερα έχει ένα πεντάλ, με το οποίο ελέγχεται η τάση της μεμβράνης και μέσω αυτής το ύψος του παραγόμενου ήχου.

Τα τύμπανα αποτελούν πανάρχαια σκεύη δημιουργίας ήχου για θρησκευτικούς, πολεμικούς και ψυχαγωγικούς σκοπούς και συναντώνται σε όλους τους πολιτισμούς που παρουσιάστηκαν στη Γη. Τα ευρωπαίκά τύμπανα είναι ασιατικής και μεσανατολικής προελεύσεως και συνδυάζονταν στις χώρες προελεύσεώς τους με πνευστά όργανα. Στην Ευρώπη φαίνεται να έφτασαν μέχρι το 13ο αιώνα ως λάφυρα από τις σταυροφορίες. Αρχικά ήταν μικρά σε μέγεθος, όπως και οι ασιατικοί πρόγονοί τους. Περί τον 15ο αιώνα άρχισαν να κατασκευάζονται όμως και μεγαλύτερα μεγέθη, τα οποία αποτελούσαν, μαζί με τις τρομπέτες, εξοπλισμό του ιππικού. Τα μέλη των συντεχνιών τρομπετιστών και τυμπανιστών στην περίοδο 16ος-19ος αιώνας ήταν ισότιμοι με τους αξιωματικούς του στρατού.

Ήχοι Τυμπάνων

Τα τύμπανα κατασκευάζονται σε διάφορες τονικότητες, οι οποίες εξαρτώνται από τη διάμετρο της μεμβράνης και την ένταση, με την οποία αυτή τεντώνεται. Τα συνηθέστερα μεγέθη είναι, το μπάσο, με διάμετρο 75-81 cm, το μεγάλο, με διάμετρο 68-71 cm, το μικρό, με διάμετρο 61-66 cm και το υψηλό τύμπανο, με διάμετρο 56-58 cm. Με εξαίρεση το μπάσο τύμπανο, τα υπόλοιπα χαρακτηρίζονται με μία μεσαία νότα της περιοχής ήχων τους. Στη συμφωνική ορχήστρα χρησιμοποιούνται συνήθως 3 τύμπανα .

Σε μερικές περιπτώσεις χρησιμοποιούνται και άλλα μικρότερα. Όποιο μέγεθος κι αν έχει το τύμπανο, τα κτυπήματα με τους επικρουστήρες (μπαγκέτες) δίνονται συνήθως στο περιθώριο της μεμβράνης, περίπου μία παλάμη από το άκρο. Κτυπήματα προς το κέντρο της μεμβράνης προκαλούν ήχο υπόκωφο και στροβιλοειδή.

Ως μπαγκέτες του τυμπάνου χρησιμοποιούνται ξύλινες βέργες, μήκους περί τα 36 cm, και κεφαλή γυμνή (σκληρός ήχος, ) ή από τσόχα (ενδιάμεσος ήχος, ) ή από μαλακό συνθετικό υλικό (μαλακός ήχος, ). Ανάλογα με την τεχνική χρήσης των επικρουστήρων, γίνονται αντιληπτά διακεκριμένα κτυπήματα () ή τρέμολο (). Με χρήση και του πεντάλ του οργάνου επιτυγχάνεται γλίστρημα του ήχου (glissando, ).

Τα τύμπανα είχαν μέχρι και μεγάλο μέρος του 17ου αιώνα υποβαθμισμένο ρόλο στην ορχήστρα. Στις παρτιτούρες δεν καταγραφόταν συνήθως το μέρος τους. Μέχρι και το 18ο αιώνα συμμετείχε συνήθως ένα τύμπανο, σπανιότερα προβλέπονταν δύο ή τρία. Εδώ δίνονται μερικά αποσπάσματα από έργα αυτής της περιόδου: Ο Φιλιντόρ έχει συνθέσει ένα εμβατήριο με σόλο τυμπάνων (). Στη Μουσική για τα βασιλικά βεγγαλικά του Χαίντελ αρχίζει η ουβερτούρα με έντονους τυμπανισμούς (), ενώ στο δεύτερο allegro παίζει σόλο η τρομπέτα και τα τύμπανα κρατάνε το ρυθμό (). Σε άλλο έργο του Χαίντελ κλείνει η χορωδία με τυμπανισμούς (). Στη Σουίτα Νο 3 του Μπαχ ακούγεται το τύμπανο στο φινάλε του δεύτερου μέρους ().

Στο Ντιβερτιμέντο KV 188 του Μότσαρτ ακούγεται το τύμπανο απόμακρο (). Το τύμπανο υποστηρίζει αποφασιστικά στιγμές εντάσεως στα κοντσέρτα 20 και 24 για πιάνο και ορχήστρα (, ), ενώ στις συμφωνίες 38 (Της Πράγας) και 39 υπογραμμίζουν κτυπήματα τη μεγαλοπρέπεια της εισαγωγής (, ). Στην όπερα Ντον Τζιοβάνι οι τυμπανισμοί είναι έντονοι και υποδηλώνουν δραματικές στιγμές (). Τέλος, το Κύριε! του Requiem του μεγάλου συνθέτη, το τελευταίο μουσικό κομμάτι που συνέθεσε λίγο πριν το θάνατό του, κλείνει με χαρακτηριστική υποστήριξη των τυμπάνων ().

Ο Χάυντν κάνει στα έργα του επίσης ενδιαφέρουσα χρήση των τυμπάνων: Στο έργο Η Δημιουργία κορυφώνεται η εισαγωγή του θέματος με ισχυρά κτυπήματα (). Αξιοσημείωτη είναι ακόμα η χρήση των τυμπάνων στο κοντσέρτο του για τρομπέτα (, ). Ο ίδιος συνθέτης έχει δημιουργήσει επίσης μία Λειτουργία των τυμπάνων, υπό το φόβο κατάληψης της Βιέννης από τα γαλλικά στρατεύματα (1796, Λειτουργία σε εποχή πολέμου). Η χορωδία συνοδεύεται από τα «πολεμικά όργανα» τρομπέτα και τύμπανο (, , ).

Κατά το 19ο αιώνα αυξήθηκε ο αριθμός των τυμπάνων στην ορχήστρα και αναβαθμίστηκε ο ρόλος τους, αρχικά με τα έργα του Μπετόβεν, κυρίως από την 3η συμφωνία του (, , ) και μετά, π.χ. στην 4η (, ) και στην 5η συμφωνία, στην έναρξη και στο κλείσιμο του α' μέρους (), καθώς επίσης στη γέφυρα με τύμπανα από το 3ο στο 4ο μέρος (). Επίσης, στην έκτη συμφωνία, στο 4ο μέρος όπου στροβιλισμοί και κτυπήματα τυμπάνων, στα οποία απαντούν έγχορδα και ξύλινα πνευστά, υποδηλώνουν βροντές και κεραυνούς (, ) και στην 7η συμφωνία (). Στο πρώτο μέρος του κοντσέρτου για βιολί, το τύμπανο δίνει ρυθμό στην εισαγωγική γέφυρα () και στην ανάπτυξη του θέματος ().

Στο 5ο κοντσέρτο του Μπετόβεν για πιάνο και ορχήστρα ερμηνεύεται η εισαγωγική μελωδία πανηγυρικά, ενισχυόμενη ενεργητικά από τα τύμπανα (). Στο τρίτο μέρος του ίδιου κοντσέρτου δημιουργούν τα τύμπανα τη ρυθμική συνοδεία, καθώς το πιάνο ολοκληρώνει το σόλο του (). Στην τρίτη εισαγωγή Leonore δίνουν τα τύμπανα ρυθμό στο δεξιοτεχνικό παίξιμο των βιολιών (). Στην Πανηγυρική Λειτουργία (Missa Solemnis) υπογραμμίζουν οι τυμπανισμοί τη μεγαλοπρέπεια των ψαλμών (, ). Στο presto της 9ης συμφωνίας αναγγέλλει η τρομπέτα με υπόκρουση τυμπάνων το ρετσιτατίβο (). Τέλος, με την 9η συμφωνία εισήγαγε ο Μπετόβεν στην ορχήστρα επίσης μεγάλα τύμπανα και άλλα κρουστά (, ).

Μετά τον Μπετόβεν γίνεται εντυπωσιακή χρήση των τυμπάνων στα συμφωνικά έργα. Στο scherzo του Όνειρου θερινής νύκτας ο Μέντελσον προδιαγράφει ένα σόλο τυμπάνου που υποστηρίζεται από ξύλινα πνευστά (). Στο κοντσέρτο για 2 πιάνα του ίδιου συνθέτη υποστηρίζουν τα τύμπανα στο κλείσιμο του πρώτου μέρους (). Στο "τραγούδι του μεθυσιού" του Kaspar στην όπερα Freischuetz του Βέμπερ υπογραμμίζουν τα τύμπανα της φράσεις του τραγουδιστή () και σε άλλο σημείο δημιουργούν γέφυρα για την είσοδο του τραγουδιστή ().

Στα κοντσέρτα για κλαρινέτο και σε άλλα έργα του ο Σπορ κάνει επίσης χαρακτηριστική χρήση των τυμπάνων (). Στην εισαγωγή της όπερας του Ροσίνι, Γουλιέλμος Τέλλος, περιγράφεται το ξέσπασμα μιας καταιγίδας με κρεσέντο της ορχήστρας που συνοδεύεται από έντονη τυμπανοκρουσία (). Η τυμπανοκρουσία συνεχίζεται και κατά την εξέλιξη της καταιγίδας (), ενώ σημαντικό ρόλο παίζουν τα τύμπανα και στον καλπασμό που ακολουθεί σ' αυτή την εισαγωγή του Ροσίνι λίγο μετά (). Επίσης, στην ουβερτούρα του έργου Ο κουρέας της Σεβίλης του ίδιου συνθέτη (, ).

Ακόμα χρησιμοποιούν τύμπανα σε χαρακτηριστικά σημεία έργων τους, ο Μπιζέ στη σουίτα Arlesienne (), o Μπραμς στις συμφωνίες (,, ), στο κοντσέρτο για βιολί (), στο κοντσέρτο για πιάνο () και στο διπλό κοντσέρτο, όπου τα τύμπανα δημιουργούν γέφυρα στο πέρασμα από τα σόλο όργανα (τσέλο και βιολί) στην ορχήστρα (), ο Τσαϊκόφσκυ στην εισαγωγή Ρωμαίος & Ιουλιέτα (, , ), στη 2η () και στην 6η συμφωνία (Παθητική,, ), ο Βάγκνερ στον Ιπτάμενο Ολλανδό (, ), στο Χρυσό του Ρήνου (), στη Βαλκυρίa () και στο Τριστάνος & Ιζόλδη (), ο Ντεμπισύ (), ο Μποροντίν στους χορούς (), ο Προκόφιεφ στη μουσική μπαλέτου με τρέμολο των τυμπάνων (), ο Ραμίρεζ στην εισαγωγή του Κύριε! στη Missa Criolla () κ.ά.

Επίσης, στο ζωηρό και ρυθμικό πρελούδιο της όπερας Carmen του Μπιζέ, ακούγονται τύμπανα, κύμβαλα και άλλα κρουστά (). Ζωηρή είναι επίσης η έναρξη της εισαγωγής στην οπερέτα H νυχτερίδα του Γιόχαν Στράους, όπου ακούγονται ισχυρά κτυπήματα τυμπάνου (), ενώ στο έργο του Με βροντές & αστραπές μιμούνται τα τύμπανα, το ταμπούρο και τα κύμβαλα τις βροντές (). Στο έργο Perpetuum Mobile του ίδιου συνθέτη παίζουν τα τύμπανα ένα σόλο και στη συνέχεια συνοδεύουν την ορχήστρα στο αποκορύφωμα (). Το adagio της Φανταστικής Συμφωνίας του Μπερλιόζ κλείνει με στροβιλισμούς των τυμπάνων () που παρεμβάλλονται στη μελωδία του αγγλικού κόρνου. Στο Bolero του Ραβέλ ακούγεται το θέμα με τύμπανα () και, για σύγκριση, με πιτσικάτο των κοντραμπάσων ().

Από το έργο Finlandia του Σιμπέλιους, ένα σόλο τυμπάνων με συνοδεία της ορχήστρας () και το κλείσιμο με έντονη παρουσία των τυμπάνων (). Επίσης, στην όπερα Turandot του Πουτσίνι στο κλείσιμο του "Signore, ascolta ... non piangere ... piu" ().

Ενδιαφέρουσα χρήση των τυμπάνων κάνει στις συμφωνίες του ο Ντβόρζακ (, , ). Εντυπωσιακή είναι επίσης η χρήση των τυμπάνων από τoν ίδιο συνθέτη στους Σλαβονικούς χορούς (, , ). Ο Σαιν-Σανς στο έργο Danse Macabre ολοκληρώνει τις μουσικές φράσεις με συνοδευτικά κτυπήματα του τυμπάνου (). Η πρώτη συμφωνία του Μάλερ κλείνει με έντονο τον ήχο των τυμπάνων και άλλων κρουστών (), ενώ και στα άλλα έργα του ίδιου συνθέτη γίνεται αξιοπρόσεκτη χρήση των τυμπάνων - εδώ στην πέμπτη συμφωνία ().

Τα τύμπανα κλείνουν τη δραματική σκηνή μιας καρατομήσεως στη Φανταστική Συμφωνία του Μπερλιόζ (). Ανάλογη ατμόσφαιρα έντασης δημιουργεί ο Ρίχ. Στράους με τα τύμπανα στη σκηνή του απαγχονισμού του Till Eulenspiegel (). Στο επόμενο κομμάτι σύγχρονης ελληνικής μουσικής της Ε. Καραΐνδρου υπογραμμίζει το τύμπανο μία επίσης δραματική σκηνή (). Στο κοντσερτίνο για τρομπόνι του Γκάρετ Γουντ δίνει το τύμπανο το ρυθμό του θέματος ().

Στο έργο Ιεροτελεστία της Άνοιξης του Στραβίνσκυ εναλλάσσουν τα τύμπανα σ' ένα μοτίβο με τα χάλκινα και τα ξύλινα πνευστά (). Στο πρώτο μέρος του ίδιου έργου δυνατοί ρυθμοί των τυμπάνων αναγγέλλουν τις Τελετές των αντίπαλων φυλών (), ενώ στο Δοξαστικό για την εκλεκτή παρθένο του δεύτερου μέρους εισέρχονται τα τύμπανα ορμητικά και δημιουργούν μία άγρια ατμόσφαιρα (). Το έργο αυτό του Στραβίνσκυ κλείνει με το Χορό της θυσίας, όπου τα τύμπανα και τα υπόλοιπα κρουστά συμμετέχουν αποφασιστικά - εδώ ένα απόσπασμα ().

Στο έργο Carmina Burana του Ορφ, κατά την επίκληση της θεάς τύχης, O Fortuna, χτυπάνε τα τύμπανα και το γκονγκ (). Στο έργο Antigonae του ίδιου συνθέτη ο τυμπανισμός εισάγει και συνοδεύει τις φωνές (). Το ακόλουθο απόσπασμα είναι από το συμφωνικό έργο Διγενής Ακρίτας του Π. Πετρίδη (). Σ' ένα σημείο της δεύτερης συμφωνίας του Μαν. Καλομοίρη το τύμπανο τονίζει το ισχυρό μέρος του ρυθμού () και, τέλος, το κοντσέρτο για βιολί του Ανδρ. Νεζερίτη κλείνει με συνοδεία ισχυρών τυμπανισμών ().

Έργα για τύμπανο έχουν συνθέσει οι Μπάρτοκ (), Ζολιβέτ, Ράιχ (), Κέιτζ, Μιγιώ, Κραφτ, Χάρισον κ.ά.

(*) Οι ήχοι των τυμπάνων δεν θα γίνουν επαρκώς αντιληπτοί, αν δεν έχετε ηχεία καλής ποιότητας. (Stelios Frangopoulos, Στέλιος Φραγκόπουλος)

Labels: κρουστά όργανα

# υποβολή από τον Stelios Frang @ 10:28 AM

---