Orchestra, St. Frangopoulos, Στ. Φραγκόπουλος

01 July 2007

Τα χάλκινα πνευστά

...

Όλα τα χάλκινα πνευστά είναι σωλήνες, στων οποίων το ένα άκρο υπάρχει κατάλληλο επιστόμιο και στο άλλο ένα χωνί ή καμπάνα. Ο σωλήνας καθενός από αυτά τα όργανα διαφέρει στη διάμετρο, το μήκος και στη μορφή. Ο ήχος παράγεται στα χάλκινα πνευστά με μεταβολές στην πίεση των χειλιών του οργανοπαίκτη στο επιστόμιο. Το ηχόχρωμα κάθε οργάνου εξαρτάται κυρίως από το χρησιμοποιoύμενο επιστόμιο:

Το ρηχό δοχείο με στενή διάτρηση για τρομπέτες και τρομπόνια, δημιουργεί λαμπερό ήχο με υψηλές αρμονικές.

Με αυξανόμενο βάθος του δοχείου μαλακώνει ο ήχος.

Το επιστόμιο σε σχήμα χωνιού δημιουργεί ιδιαίτερα μαλακό και σκοτεινό ήχο.

Πέρα από αυτά, το ηχόχρωμα κάθε οργάνου εξαρτάται από το λόγο της διαμέτρου του σωλήνα προς το μήκος του (mensur), το είδος της διάτρησης (κωνική ή κυλινδρική) και από τη μορφή της καμπάνας.

Το ύψος των ήχων των χάλκινων οργάνων εξαρτάται πρωτίστως από το μήκος του σωλήνα αέρα. Στα όργανα φυσικού τόνου (χωρίς οπές, τάπες και βαλβίδες), αυτό το μήκος ταυτίζεται με το μήκος του σωλήνα του οργάνου. Ο χαμηλότερος δυνατός τόνος ενός τέτοιου οργάνου ονομάζεται βασικός ή φυσικός τόνος. 'Ολοι οι υψηλότεροι τόνοι δημιουργούνται τότε με προσαρμογές στα χείλια του οργανοπαίκτη.

Με τη χρήση βαλβίδων μεταβάλλεται το μήκος του σωλήνα αέρα των χάλκινων οργάνων. Μία προσαύξηση του μήκους χαμηλώνει τον τόνο και αντίστροφα. Συνήθως χρησιμοποιoύνται τρεις βαλβίδες:

Ενεργοποίηση της πρώτης βαλβίδας επιμηκύνει το βασικό μήκος κατά 1/8 και κατεβάζει τον ήχο κατά ένα τόνο.

Ενεργοποίηση της δεύτερης βαλβίδας επιμηκύνει το βασικό μήκος κατά 1/15 και κατεβάζει τον ήχο κατά μισό τόνο.

Ενεργοποίηση της τρίτης βαλβίδας επιμηκύνει το βασικό μήκος κατά 1/5 και κατεβάζει τον ήχο κατά μία μικρή τρίτη.

Συνδυασμοί αυτών των βαλβίδων κατεβάζουν τον ήχο μέχρι 6 ημιτόνια. Στα χάλκινα όργανα χρησιμοποιούνται μερικές φορές αποσβεστήρες ήχου ή σουρντίνες. Ανάλογα με το σχήμα μιας σουρντίνας επηρεάζονται το ηχόχρωμα και η ένταση του ήχου. Στο κόρνο τοποθετεί ο οργανοπαίκτης τη γροθιά του στην καμπάνα ως αποσβεστήρα.

Τα χάλκινα πνευστά χωρίζονται σε 4 ομάδες, ανάλογα με την εξωτερική μορφή και το κράτημά τους:

Μορφή τρομπέτας: 'Εχει ευθύ τύλιγμα και κρατείται οριζόντια. Κατασκευάζεται για υψηλές φωνές ως τρομπέτα και κορνέτα και για χαμηλότερες φωνές ως τρομπόνι,

Μορφή κόρνου: Κυκλικό τύλιγμα του σωλήνα, κρατείται με χαμηλωμένη την καμπάνα και κατασκευάζεται ως (γαλλικό) κόρνο για μεσαίες φωνές.

Μορφή τούμπας: Ελλειπτικό τύλιγμα του σωλήνα με υψωμένη καμπάνα. Κατασκευάζεται για μεσαίες και χαμηλές φωνές ως "τούμπα Wagner", η οποία στην πραγματικότητα είναι ένα κόρνο.

Μορφή τούμπας: Ευθύ τύλιγμα του σωλήνα με υψωμένη καμπάνα. Κατασκευάζεται ιδιαίτερα για χαμηλές φωνές ως τούμπα.

Mε διάφορους συνδυασμούς αυτών των οργάνων δημιουργούνται συχνά μουσικά σύνολα χάλκινων πνευστών, εδώ σε αποσπάσματα από την Αγγλική Σουίτα (

) και σε μοντέρνα κομμάτια (

). Η έκταση ήχων των χάλκινων οργάνων δίνεται συγκριτικά στο ακόλουθο διάγραμμα. Το σαξόφωνο, αν και χάλκινο εκ κατασκευής, παίζει με τα ξύλινα πνευστά.

Τα χάλκινα πνευστά αποτελούν για το χώρο της βόρειας Ελλάδας και της Βαλκανικής γενικότερα, λαϊκά μουσικά όργανα. Αυτό προέκυψε μετά την υποχώρηση και κατάρρευση της οθωμανικής αυτοκρατορίας, με αποκορύφωμα τους βαλκανικούς πολέμους. Οι πολυάριθμοι οργανοπαίκτες χάλκινων πνευστών που συγκροτούσαν τις διαλυμένες πια στρατιωτικές μπάντες του οθωμανικού στρατού, επανήλθαν στους τόπους καταγωγής τους και επιβίωναν πλέον ως οργανοπαίκτες σε γιορτές και πανηγύρια και ως εκπαιδευτές νέων οργανοπαικτών.

Σε κάποια ανάλογα γεγονότα οφείλεται η ευρεία χρήση χάλκινων πνευστών στις μετέπειτα ορχήστρες Jazz: Με το τέλος του αμερικανο-ισπανικού πολέμου, το 1898, γέμισαν τα παλαιοπωλεία της Νέας Ορλεάνης από μεταχειρισμένα όργανα που τα ξεπουλούσε η κυβέρνηση μετά τη διάλυση του στρατεύματος. Οι νέγροι της πόλης βρήκαν σε πολύ χαμηλές τιμές τρομπέτες, κορνέτες, τρομπόνια και τύμπανα, αλλά και ξύλινα πνευστά, με τα οποία δημιούργησαν μπάντες και έπαιζαν μουσική ντίξιλαντ που απετέλεσε τον προπομπό της μουσικής Jazz.

(Στέλιος Φραγκόπουλος, Stelios Frangopoulos)

(συνεχίζεται)